Kaktusowate (Cactaceae Juss., zwyczajowo nazywane kaktusami) – rodzina sukulentów łodygowych (wieloletnich, zielnych lub częściowo zdrewniałych), należąca do rzędu goździkowców. Należy do niej, w zależności od systemu klasyfikacyjnego, od 24 do 220 rodzajów, a w ich ramach od 1500 do 2000 gatunków. Występują głównie na kontynentach amerykańskich, skąd pochodzą.
Przystosowane do suchych warunków, największe zróżnicowanie osiągają na terenach półpustynnych i górskich, choć są także rodzaje występujące w lasach deszczowych. Charakterystyczną cechą budowy roślin z tej rodziny jest posiadanie areoli nieobecnych u innych roślin oraz acykliczne lub spiralne ułożenie elementów kwiatu (brak okółków).
Kaktusowate mają szereg zastosowań praktycznych, zwłaszcza wśród ludów tubylczych Ameryk. Na świecie zyskały popularność jako uprawne rośliny ozdobne i kolekcjonerskie. Niekontrolowany zbiór kaktusowatych spowodował zagrożenie trwałości naturalnych populacji wielu gatunków. Z tego powodu wiele z nich trafiło do Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych i zostało objętych ochroną.
Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]
Z wyjątkiem rodzaju Rhipsalis wszystkie pozostałe kaktusowate występują na obu kontynentach amerykańskich od 56° szerokości północnej do 54° szerokości południowej. Spotkać je można od Kanady poprzez Stany Zjednoczone, Meksyk, kraje Ameryki Środkowej i Południowej po Cieśninę Magellana. W górach występują do wysokości 4700 m n.p.m. (Andy w Boliwii)[2].
Charakterystyczne dla tej rodziny jest dwubiegunowe wykształcenie centrów różnorodności gatunkowej. Największe zróżnicowanie jej przedstawicieli występuje w obszarach zwrotnikowych obu kontynentów amerykańskich. W Meksyku stanowiącym jedno z dwóch centrów zróżnicowania występuje około 48 rodzajów (w tym 73% endemicznych) i 850 gatunków (85% endemitów)[3]. Wyjątkowy ze względu na zasięg naturalnego występowania rodzaj Rhipsalis spotykany jest w Afryce, na Madagaskarze, Sri Lance i na Komorach[2]. Rośliny te zostały prawdopodobnie przeniesione przez migrujące ptaki.
Inwazyjność kaktusowatych[edytuj | edytuj kod]
Znaczny wpływ na obecne rozprzestrzenienie kaktusowatych miał człowiek. Obecnie występują w uprawie i jako rośliny zdziczałe na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. W wielu miejscach stały się zagrożeniem dla rodzimej roślinności w związku z inwazyjnym charakterem występowania.
W XIX wieku kilkadziesiąt gatunków z rodzaju opuncja (Opuntia) przywieziono do Australii w celach ogrodniczych. Oprócz pełnienia funkcji ozdobnych miały one służyć do tworzenia żywopłotów w zagrodach, dostarczania barwników i pokarmu (owoce), ale po czterdziestu latach od introdukcji stały się powszechnymi chwastami. Niektóre gatunki, zwłaszcza Opuntia stricta, a w mniejszym stopniu Opuntia vulgaris, stały się gatunkami inwazyjnymi niechętnie zjadanymi przez lokalne zwierzęta roślinożerne i wykazującymi przewagę konkurencyjną nad rodzimymi gatunkami, gdyż we florze Australii nie było dotąd sukulentów. W roku 1900 zajmowały one około 40 000 km² terenów wschodniej Australii, czyniąc je nieproduktywnymi z punktu widzenia rolniczego i pasterskiego oraz eliminując rodzime gatunki. Maksymalny zasięg osiągnęły w latach 1920., gdy obszary zajmowane przez zarośla opuncji (w dużej mierze o zwartej pokrywie uniemożliwiającej penetrację) przekroczyły 240 000 km². Opanowanie dalszego rozrostu populacji stało się możliwe dzięki walce biologicznej. Do Australii sprowadzono kilka gatunków owadów żywiących się opuncją, m.in. czerwca Dactylopius indicus. Najskuteczniejsze okazały się gąsienice ćmy Cactoblastis cactorum pochodzącej z ojczyzny opuncji, Ameryki. Obecnie między populacjami opuncji a populacjami jej fitofagów występuje dynamiczna równowaga. Opuncje tworzą metapopulację, której poszczególne płaty nie są w stanie rozwinąć się nadmiernie z powodu presji ze strony owadów[4].
W północnej Australii gatunkiem inwazyjnym jest Eriocereus martinii[5]. Ma bardzo dobrze rozbudowany system korzeniowy, umożliwiający rozmnażanie bezpłciowe. Oprócz tego wytwarza czerwone owoce, które zawierają do 1000 nasion. Są one chętnie zjadane przez ptaki. Wpływa to nie tylko na rozprzestrzenianie się rośliny, ale też na zmianę upodobań pokarmowych ptaków. Dodatkowo nasiona mogą przyczepiać się do innych zwierząt. Aktualnie[kiedy?] kaktus zajmuje głównie południowe obszary stanu Queensland. Oprócz tego występuje w niewielkich ilościach na całym terenie Australii. Zwalczanie rośliny polega na wykopywaniu i spalaniu jej mniejszych skupisk. W przypadku większych stosuje się biologiczne metody zwalczania chwastów, głównie rozprzestrzeniając mączlika Hypogeococcus festerianus. Poza tym promuje się wykorzystywanie rośliny w domu, np. jako zioła[6].
Inwazyjnie opuncje wystąpiły także w południowej Afryce[5]. Co najmniej czternaście gatunków tej rośliny zdziczało i jest czynnie zwalczanych, ale podejrzewa się, że spośród 240 sukulentów z rodzaju Opuntia większość może rozprzestrzenić się poza miejsca hodowli za pomocą nasion. Przyczyną tego zjawiska są podobne warunki środowiska w Afryce, Australii i Ameryce Południowej. Oprócz nich na kontynent dotarli inni przedstawiciele kaktusowatych, ale nie wszystkie rośliny występują inwazyjnie. Problem stanowi pewien gatunek cereusów, Echinopsis, Harrisia martinii, Hylocereus undatus oraz Pereskia aculeata. Mimo to wiele introdukowanych roślin może być uprawianych, np. Aztekium ritteri[7].
