Storczykowate (Orchidaceae Juss.) – rodzina roślin z grupy okrytozalążkowych obejmująca około 21950–26049 zaakceptowanych gatunków bylin (samożywnych i myko-heterotroficznych), zgrupowanych w 880 rodzajach[2][3]. Jest jedną z dwóch najbogatszych w gatunki rodzin roślin wyższych, na równi z rodziną astrowatych (Asteraceae). Obecnie nie jest rozstrzygnięte, która z tych dwóch rodzin jest liczniejsza, ze względu na ciągłe zmiany w ich klasyfikacji. Jednakże bez względu na dokładną liczbę gatunków storczykowatych – jest ich dwa razy więcej od liczby gatunków ptaków oraz cztery razy więcej od liczby gatunków ssaków. Do najbardziej zróżnicowanych rodzajów należą: bulbofylum (ok. 2000 gatunków), epidendrum (ok. 1500 gatunków), dendrobium (ok. 1400 gatunków) oraz Pleurothallis (ok. 1000 gatunków). W Polsce, w stanie dzikim, występuje około 50 gatunków z 24 rodzajów i wszystkie one podlegają ochronie gatunkowej.
Stosunkowo nieliczni przedstawiciele rodziny mają znaczenie użytkowe, jak np. wanilia płaskolistna (Vanilla planifolia). Bardzo rozpowszechniona jest jednak uprawa wielu gatunków jako roślin ozdobnych. W wyniku rozwoju hodowli storczykowatych od XIX wieku, ogrodnicy stworzyli ponad 100 tysięcy różnych odmian ozdobnych, w tym wiele mieszańców, także międzyrodzajowych. Rośliny z rodziny storczykowatych o efektownych i oryginalnych kwiatach są potocznie nazywane orchideami. Popularne w uprawie jako rośliny doniczkowe są storczyki z rodzajów falenopsis i cymbidium, poza tym katleja, celogyne, dendrobium, miltonia, odontoglossum, oncidium i pafiopedilum[4].
Etymologia[edytuj | edytuj kod]
Nazwa pochodzi z języka greckiego ὄρχις (órkhis), które oznacza jądra, i nadana została tym roślinom z powodu kształtu ich korzeni (u niektórych przedstawicieli)[5][6]. Karol Linneusz sklasyfikował rodzinę jako Orchidaceae. Orchidea została oficjalnie przedstawiona w 1845 roku przez botanika Johna Lindleya w School Botany, z powodu błędnej próby wyodrębnienia trzonu (orchis) z łacińskiego słowa Orchidaceae.
Grecki mit o orchidei wyjaśnia powstanie tej rośliny. Orchis, syn nimfy oraz satyra, natknął się na festiwal Dionizosa (Bachus) w lesie. W czasie tego festiwalu wypił za dużo trunków i próbował zgwałcić kapłankę Dionizosa. Za tę zniewagę został rozszarpany na kawałki przez Bachanalian. Jego ojciec modlił się do bogów o jego odkupienie, jednakże ci - zamiast przywrócenia go do życia - przemienili go w kwiat. Te kwiaty wcześniej były nazywane Orchis, Satyrion (Satyrion femina).
Zasięg[edytuj | edytuj kod]
Storczykowate są rodziną kosmopolityczną, występującą w prawie każdym środowisku oprócz lodowców i na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Antarktydy. Największe zróżnicowanie gatunkowe storczyków występuje w strefie tropikalnej, zwłaszcza w Azji, Ameryce Południowej oraz Ameryce Środkowej. Można je znaleźć także poniżej koła podbiegunowego w południowej Patagonii. Dwa gatunki Nematoceras występują na Wyspie Macuarie poniżej południowego równoleżnika 54°.
Poniższa lista przedstawia zróżnicowanie rodzajowe różnych obszarów:
- Oceania: 50-70 rodzajów
- Ameryka Północna: 20-26 rodzajów
- tropikalna Ameryka: 212-250 rodzajów
- tropikalna Azja: 260-300 rodzajów
- tropikalna Afryka: 230-270 rodzajów
- Europa i strefa umiarkowana Azji: 40-60 rodzajów.
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
- Pozycja rodziny według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Klad bazalny (najstarsza linia rozwojowa) w rzędzie szparagowców Asparagales w obrębie jednoliściennych.
Pozycja filogenetyczna rodziny w obrębie rzędu szparagowców:
| ← |
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Pozycja rodziny w systemie Reveala (1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), podklasa liliowe (Liliidae J.H. Schaffn.), nadrząd Lilianae Takht., rząd storczykowce (Orchidales Raf), podrząd Orchidineae Rchb., rodzina storczykowate (Orchidaceae Juss.)[7].
- Pozycja rodziny w systemie Cronquista (1981)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), klasa jednoliścienne (Liliopsida Scop. 1760), podklasa Liliidae, rząd storczykowce.
- Podział rodziny według Angiosperm Phylogeny Website[1]
| storczykowate |
|
||||||||||||||||||||||||
- Podrodzina Apostasioideae Horaninov
Należą tu tylko dwa rodzaje – Apostasia i Neuwiedia obejmujące 16–17 gatunków występujących głównie w Azji południowo-wschodniej.
- Podrodzina waniliowe Vanilloideae Szlachetko
Obejmuje 180 gatunków skupionych w 15 rodzajach, występujących na wszystkich kontynentach w strefie tropikalnej oraz w strefie umiarkowanej we wschodniej części Ameryki Północnej i Azji. Najbardziej zróżnicowane rodzaje to wanilia (Vanilla) – 100 gatunków oraz Epistephium – 12 gatunków. Najważniejszym gatunkiem użytkowym jest wanilia płaskolistna (V. planifolia), której owoce są używane jako przyprawa (tzw. laski wanilii).
- Podrodzina obuwikowe Cypripedioideae Kosteletzky
Należy tu 130 gatunków skupionych w 5 rodzajach występujących w strefie umiarkowanej półkuli północnej oraz w tropikach Azji południowo-wschodniej i Ameryki Południowej. W Europie środkowej jedynym przedstawicielem jest obuwik pospolity (Cypripedium calceolus).
- Podrodzina epidendronowe Epidendroideae Kosteletzky
Grupa składająca się z ok. 650 rodzajów liczących ok. 18 tysięcy gatunków występujących na wszystkich kontynentach. Zaliczane tu rośliny są często epifityczne, nierzadko myko-heterotroficzne. Przedstawicielami w polskiej florze są: buławnik (Cephalanthera), kruszczyk (Epipactis), gnieźnik (Neottia), storzan (Epipogium), żłobik (Corallorhiza), lipiennik (Liparis), wyblin (Malaxis), listera (Listera), gołek (Leucorchis). Do tej podrodziny należy też szereg rodzajów storczyków często uprawianych, takich jak: falenopsis (Phalaenopsis), katleja (Cattleya), dendrobium (Dendrobium), cymbidium (Cymbidium), zygopetalum (Zygopetalum).
- Podrodzina storczykowe Orchidoideae Eaton
Grupa składająca się z 208 rodzajów liczących ok. 3755 gatunków, występujących na wszystkich kontynentach z wyjątkiem obszarów okołobiegunowych i pustyń. Zaliczane tu rośliny są sympodialne, bardzo rzadko myko-heterotroficzne, częste są bulwy na korzeniach lub łodydze. Przedstawicielami w polskiej florze są: tajęża (Goodyera), kręczynka (Spiranthes), koślaczek (Anacamptis), kukułka (Dactylorhiza), gółka (Gymnadenia), miodokwiat (Herminium), kukuczka (Neottianthe), dwulistnik (Ophrys), storczyk (Orchis), podkolan (Platanthera), storczyca (Traunsteinera), potrostek (Chamorchis), ozorka (Coeloglossum).
